"PRİME" Filmi Vaka Etik Değerlendirmesi
Filmin klinik görüşme sahnelerini öncelikle bir vaka paylaşımı şeklinde özetlemek faydalı olacaktır.Buna göre:
Dr Lisa, hastasını usulüne uygun olmayan bir şekilde karşıladığı seansta hastasının yaşadıklarına yorum yapmaktadır. “Bence” ile başlayan yönlendirme yaptığı cümleler kurmaktadır. İlerleyen seanslarda hastası ile terapist-hasta ilişkisinden uzak, iki samimi arkadaş ilişkisi içerisine girmektedir. Hastasının arzuladığı şekilde onay cümleleri kurmaktadır.
Hastasının sevgilisi olan kişinin kendi oğlu olduğunu öğrendiğinde tutum ve davranışları değişmektedir. Irkçı yaklaşımlar sergilemekte, terapi odasını evine taşımaktadır. Açık bir rol karmaşası yaşamaktadır. Hatta bunu öğrendiği ilk gün usulsüz bir şekilde seansı bitirmektedir. Hastasına yalan söyleyerek başından savmaktadır. Sonrasında terapi sürecine duygularını karıştırmaktadır.
Kendi terapistinin yanında profesyonelliğini korumaya çalışmakta, fakat terapisti yetkinliğini kullanarak bu durumu bastırmaktadır. Sonraki seanslarda Dr Lisa hastası Rafi’ye ahlak dersleri vermeye çalışmaktadır.
Görüşmelere sürekli duygularını karıştırarak seansı sabote etmektedir.Hasta bunu fark ettiğinde ise kendisini savunmaya geçmekte, hastanın anlamaya çalıştığı konulara cevap vermeyerek hastasını cezalandırmaya çalışmaktadır.
Sonraki görüşmelerde “sana bir kitap verecektim “şeklinde yalan söylemektedir. Hastasına gerçeği açıkladıktan sonra ilişkileri çarpıklaşmaktadır. Sonrasında evine davet ettikleri gece, evinin mutfağında terapistlik yapmaya devam etmeye çalışırken birden rol değiştirerek anı sabote etmektedir. Oğluna da terapistlik yapmaya çalışarak meslek etiğine aykırı şekilde hareket etmektedir.
Hem ırkçı hem milliyetçi tavırlar sergileyerek mevcut ilişkilerini bitirmek için uğraşmaktadır. Hastası il konuştuklarını oğluyla paylaşarak gizlilik kuralına aykırı hareket etmektedir.
Dr Lisa’nın süpervizyon amacıyla bizimle iletişime geçtiğini ve bu vakası ile ilgili değerlendirmelerimizi öğrenmek istediğini varsayarak, vakayı etik kurallara göre değerlendirelim:
KLİNİK GÖRÜŞME KURALLARI
1.Terapist klinik görüşmeyle alakalı teknik bilgiye sahip olmalıdır.
2.Terapist kendinin de farkında olmalıdır.
3.Görüşmeye yönlendirici olmayan bir yaklaşımla başlanmalıdır.
4.Terapist, gözlem ve değerlendirme becerilerine sahip olmalıdır.
5.Terapist ile hasta arasında profesyonel bir ilişki olmalıdır.
6.Terapist hastasına faydalı olabilmek için hastayı değerlendirmek, anlamak, amaçlarına ulaşmasına yardımcı olabilmek için aktif dinleme becerisine sahip olmalıdır.
7.Terapist, objektif, fiziksel,psiko sosyal, gelişimsel ve kültürel öz farkındalık sahibi olmalıdır.
8.Terapist hastasının mahremiyet ve gizliliğine özen göstermelidir.
9.Göz teması,beden dili,ses niteliği ve sözlü izleme kurallarına uyarak, etkin not almalı,bireysel ve kültürel farklılıklara özen göstermelidir.
10.Terapist, terapi boyunca terapötik sorular sorarak görüşme sürecini yönetebilmelidir.
11.Profesyonel bir terapist empati kapasitesine sahiptir, karşı aktarım duyguları yaşayabilir ama duygularının terapiye etki etmesine izin vermemelidir.
12.Terapi boyunca yaşanan aktarım ve karşı aktarım anlarında hastaya karşı güçlü tepkiler vermemelidir.
13.Terapist, hiçbir şekilde içselleştirme ve özdeşleştirme yapmamalı, sürece duygularını karıştırmamalıdır.
14.Terapi sürecini yapılandırmalı, bundan hastasını da bilgilendirmelidir.
15.Terapi boyunca süreye dikkat etmeli, vakit dolmadan bitirmediği gibi vakit dolduktan sonra uzatmamalıdır.
16.Süreci mutlaka raporlamalı, terapiyi sonlandırdığında bu raporu hastaya sunabilmelidir.
17.Terapist hastasına kendini açmamalıdır. Bu durum hasta için manevi bir yük olabileceğini, hastanın terapiste kızacağı, ilgi gösterebileceği veya kıskanabileceğini unutmamalıdır.
18.Terapist, APA Etik Yönetmeliğinde bahsedildiği üzere,yararlı olmak ve zarar vermemek,sadık olmak e sorumluluğu taşımak,dürüstlük ve adil davranma,kişilerin hakları ve itibarlarını koruma gibi kurallara uygun davranmalıdır.
KLİNİK GÖRÜŞME KURALLARI VE ETİK KURALLARA GÖRE PRİME FİLMİNİN TERAPİ SEANSLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ
Dr Lisa’nın hastası Rafi ile yaptığı terapi süresince bir takım etik ikilemler yaşamakta ve birtakım etik ihlaller yapmaktadır. APA VE TPD Etik Yönetmeliğine göre olası etik ikilemler:
1.Yetkinlik/ Yeterlilik
2.Yararlı Olmak ve Zarar Vermemek
3.Sorumluluk/ Gizlilik
4.Dürüstlük
5.İnsan Haklarına Saygı ve Ayırımcılık Yapmama
6.Psikoterapi İle İlgili Kurallar
7.Adalet
Şeklinde sıralanabilmektedir. Buna göre Dr Lisa’nın terapi seanslarını inceleyelim:
1.Yetkinlik/ Yeterlilik
1.Dr Lisa, bilgi ve eğitim açısından yeterli olsa da ilk terapi seansında hastasını klinik görüşmeye uygun olarak karşılamamaktadır. TPD yönetmeliğinin 1.1. maddesi gereğince yetkinliğinin sınırlarını ihlal etmektedir.Aynı zamanda mesleğini evine taşıyarak, evinde oğlu ile konuşurken terapist kimliğini takınarak rol karmaşası yaşamaktadır.
2.TPD 1.3. “Psikolog kendini bu konuda yetkin bulmuyorsa;kendini geliştirmek için eğitim ve/veya süpervizyon alarak çalışabilir” ve 1.5. “etik farkındalık gereği tıkandığı noktada destek almak” maddeleri gereğince yetkinliğini değerlendirmek zorundadır. Dr Lisa bu kuralı uygulamaya çalışıp süpervizyon almakta fakat psikolog arkadaşının önermelerine itiraz edip kendi haklılığını savunmaktadır. Terapist kimliğini bir kenara bırakıp hasta rolüyle terapi almak durumundadır.
2.Yararlı Olmak ve Zarar Vermemek
1.Dr Lisa Rafi’nin boşanma hikayesini dinlerken yorum yapmaktadır. “Bence “ile başlayan cümleler kurmakta ve hastasını yönlendirmektedir. TPD 2.1. maddesi gereğince “en yüksek yararı gözetmek zorunluluğunu” eksik uygulamaktadır.
2.Hastasına, onun istediği onay cümlelerini kurmakta ve TPD 2.2. madde gereği “zarar vermekten kaçınmak” kuralını ihlal etmektedir.
3.Yine hastasının yeni erkek arkadaşının kendi oğlu olduğunu öğrendiğinden sonra, ilerleyen seanslarda hastasına ahlak dersi vermeye çalışarak TPD 2.3. maddede bahsedilen “ hizmet verdiği kişi ve/veya kurumun bağlılığını ve güvenini kötüye kullanacak biçimde gücünü ve statüsünü kullanamaz”kuralını ihlal etmektedir.Benzer şekilde seans boyunca terapi sürecini sabote etmektedir.
4.Dr. Lisa, hastasının kendi oğluyla olan ilişkisini öğrendikten sonraki seansları sık sık sabote edebilmektedir. Görüşme sürecini bitirdikten sonra Rafi’yi evinde ağırlayarak, evinin mutfağında yine terapist kimliğini takınarak TPD 2.4 maddesinin c bendine göre çoklu ilişki içinde bulunarak kural ihlali yapmaktadır.
5.Dr Lisa, hastasının inancını ve yaşam tarzını eleştirerek veya kendisine uydurmaya çalışarak 2.5. madde b bendinde bahsedilen; “Bir insanı, dünya görüşünü, cinsel tercihini, politik, dini ve ahlaki inançlarını açıklaması, yadsıması ya da değiştirmesi yönünde zorlamaz” kuralını ihlal etmektedir. Terapist olarak hastasının inancına müdahale etmeme gibi bir zorunluluğu olduğunu görmezden/ bilmezden gelmektedir.
3.Sorumluluk
1.Dr Lisa,TPD 3.1. maddesinde belirtilen etik sorumluluk kapsamında etik ikilemlerle karşılaştığında başka bir meslektaşından destek almaktadır. Hastası ile arasında geçen görüşmelerde kendini savunarak, hastasını geçiştirmektedir. Bu sahnelerden sonra yaşadığı pişmanlıktan kurtulmak için terapist arkadaşına başvurmaktadır. Fakat kendi terapistinin önermelerine başlangıçta terapist olarak cevap vermeye çalışarak bu kuralı da ihlal etmektedir.
2.Dr Lisa, hastası ile konuştuklarını oğlu ile paylaşarak TPD 3.2. maddesi gereğince gizliliğin korunması zorunluluğu maddesini ihlal etmektedir. Hastasının anlattıklarının hesabını oğlundan sorarak hastası ile arasında yaptıkları “sır tutma” kuralını ihlal etmektedir.
3.Rafi, genç sevgilisi hakkında terapistine bilgi verdiği sırada Dr Lisa’nın hastasına olan tavır ve davranışları, vakaya yaklaşımı, o günden sonra taraflı davranması, ilk öğrendiği seansı usulsüzce sonlandırması,terapi boyunca seansı sabote edecek davranışlarda bulunması ( su içmek, şeker yemek, sık sık saati kontrol etmek..vb) 3.5. madde gereği doğru bilgilendirme yapmamış olarak kural ihlali yapmaktadır.
4.Hastasının anlattıklarını dinlerken etkin dinlemek kuralından uzaklaşıp duygularını işine karıştırmaktadır. Hastasının anlattığı, oğluyla ilgili öğrendiği detayları dinlerken gözyaşlarına hakim olamayarak, öfke patlamaları yaşayarak, bunu hastasına hissettirerek hastaya karşı sorumluluk kuralını ihlal etmektedir. Hastaya, başlarda pozitif yönlendirme yaparken bundan sonra tam tersi bir politika izleyerek kural ihlali yapmaktan kaçınmamaktadır.
4.Dürüstlük
1.Dr Lisa,ilk seansta herhangi bir kendini tanıtma eylemi yapmamaktadır. Filmin açılışında önceden beri var olan bir seansmış gibi görünse de ilerleyen seanslarda en azından kendi prensiplerinden bahsetmek durumundadır. Terapinin kendine dokunan kısmına gelindiğinde ilk anda dürüst davranmak durumundadır. Fakat Dr Lisa, özellikle konu kendi oğlu olunca 4.1. ve 4.2. madde gereğince kendini doğru tanıtma ve doğru bilgilendirme yapma zorunluluğu kuralına uymamaktadır.
2.Ayrıca, hastasıyla gereğinden fazla samimi bir ilişki içine girdiği için sorumluluklarına ters davranmaktadır. Rafi’den kendi oğlu ile ilgili detayları öğrendikçe tutarsız davranışlar içine düşmekte ve hastasına yalan söylemektedir. Daha sonrasında Rafi’nin “bana ihanet ettin!” ithamıyla dürüstlük kuralını ihlal ettiğini kabul etmektedir. Gerekçe olarak da duygularına hakim olamadığını söyleyerek hastasında yeni bir travma yaşamasına neden olmaktadır. Hasta , terapistinin kendisine yalan söylediğini öğrenince duygusal olarak travma yaşamaktadır. Çünkü terapisti Dr Lisa’ya güvenmektedir. Bu güveninin sarsılması doktorun dürüstlük kuralını ihlal ettiğini ifade etmektedir.
5.İnsan Haklarına Saygı Ve Ayırımcılık Yapmama
1.Dr Lisa, hastasından kendi oğluyla ilgili detayları öğrendikçe kendi saplantısı olan “oğlunun mutlaka bir yahudi ile evlenmesi gerekliliği” konusunu canlı tutmaktadır. Ayrıca aralarındaki yaş farkını sürekli gündemde tutmaktadır. Bu tutumu ile TPD 5.1. maddede belirtilen ; “yaş, kimlik, cinsiyet, cinsel kimlik, cinsel tercih, etnik köken, din, mezhep, sosyo-ekonomik düzeye ve engelli oluşa ilişkin konularda baskı ve ayrımcılık yapmaz” kuralını ihlal etmektedir.
2.Aynı zamanda kendi kişisel, kültürel ve sosyal geçmişinin terapi sürecini olumsuz etkilemesine müsaade etmektedir. TPD 5.3. maddede bahsi geçen “kişisel farkındalık” kuralını ihlal etmektedir.
3.Dr Lisa, hastası Rafi ile oğlunun ilişkisine engel olamayınca terapi sürecini sonlandırmaktadır. Fakat bu sonlandırmayı geç kalınmış bir vakitte yaptığı için TPD 7.7. maddesi a bendinde bahsedilen “ psikolog mesleki ilişkiyi, danışanın artık yardıma gereksinimi kalmadığı,psikoterapinin yarar sağlamadığı ve/veya süregelen yardımdan dolayı danışanın zarar göreceği durumlarda bitirir” kuralını ihlal etmektedir.
SONUÇ
Sonuç olarak denilebilir ki Prime filmi, sadece bir film olmaktan öte “Klinik Psikolog” adaylarına örnek görüşme süreci olarak fayda sağlamaktadır. Film olmasından dolayı görüşme süreci tamamen kurmaca olduğu için, klinik görüşmede uyulması gereken etik kurallar ihlal edilmemiş olmaktadır. Filmde işlenen etik kurallar; yetkinlik, gizlilik, sorumluluk,dürüstlük, yararlı olma / zarar vermeme, insan haklarına saygılılık ve ayrımcılık yapmama gibi kurallar her Klinik Psikoloğun uyması gereken en temel kurallardır.
Jest ve mimiklerin görselleri, ses tonu ve hareketlerin duyulur olması, yavaşlatılan sahne geçişleri,görüşme sürecinin işleyişi ile izleyiciye düşünme fırsatı vermesi açısından her Klinik Psikolog adayının izlemesi halinde faydalı olacağı açıktır.
Mesude Bozkurt/ Klinik Psikoloji Uzmn.