İntiharın Psikolojik Temelleri

İntihar terimi, bireyin kendi yaşamına kendi isteğiyle son verme eylemi olarak tanımlanır. Kökeni Latinceye dayanan "suicidium" kelimesi, "sui" (kendi) ve "caedere" (öldürmek) kelimelerinin birleşiminden türetilmiştir. "Kendi kendini öldürmek" anlamına gelir (Oxford English Dictionary, 2023).

İntihar, genellikle bireylerin psikolojik, sosyal veya çevresel stres faktörleri karşısında hissettikleri derin umutsuzluk, yalnızlık veya travmanın bir ifadesi olarak ortaya çıkar (World Health Organization, 2021). Bu eylem, ciddi bir psikolojik rahatsızlık, çözülmez gibi görünen sorunlar veya kişisel ve sosyal problemlerle başa çıkamamanın bir sonucu olarak kabul edilir (American Psychological Association, 2020).

İntiharın önlenmesi ve bu konuda farkındalık oluşturmak amacı ile 2003 yılında Dünya Sağlık Örgüt’ü (WHO) 10 Eylül gününü Dünya İntiharı Engelleme günü olarak belirlemiştir. Her yıl bugünde farkındalık etkinlikleri, eğitim seminerleri, destek grupları ve medya kampanyaları gibi çeşitli yollarla, dünya genelinde intihar riskini azaltmaya yönelik çalışmalar desteklenir.

Bu makalede bizler de Loftania danışmanlık birimi olarak 10 Eylül haftasında intiharın farklı yönlerini ele alacağız.

1. Psikolojik Kuramlar

İntihar insanlık tarihinin başından itibaren varolan bir olgu olduğu için konunun psikolojik temelleri üzerine birçok teori ve kuram geliştirilmiştir. Bu kuramları ve teorileri kısaca inceleyecek olursak;

• Sosyal Öğrenme Kuramı
  Sosyal öğrenme kuramına (Bandura ve Walters, 1977) göre çocuklar çevrelerindeki insanlarını davranışlarını sürekli gözlemlerler. Gözlemledikleri kişiler onlar için birer modeldir (Eskin, 2022). Genellikle gözlemledikleri davranışları taklit ederler (McLeod, 2011).

Bu kurama göre, bireyler intihar düşüncelerini ve eylemlerini çevresindeki kişilerin davranışlarını gözlemleyerek ve taklit ederek öğrenebilirler (Smith, 2020).

• Umutsuzluk kuramı
  Umutsuzluk kuramı, Beck’in umutsuzluk modeline dayanır ve intihar riskini, bireylerin gelecekteki olumsuz olaylar karşısında duyduğu umutsuzlukla ilişkilendirir (Beck, 1967). Umutsuzluk, kişinin olumsuz düşüncelere ve intihar düşüncelerine kapılmasına neden olabilir (Brown & Harris, 1978).
• Kaçış kuramı
  Kaçış kuramı, bireylerin stresli durumlar karşısında intihara başvurmasını, bu durumdan bir tür kaçış olarak görür (Maris, 1992). Bu kuram, intiharın bireyin mevcut yaşam koşullarından kaçma isteğinin bir sonucu olduğunu öne sürer (Shneidman, 1993).
• Psikoanalitik Kuram
  Psikoanalitik kuram, intiharı bireyin içsel çatışmaları ve bastırılmış duygularının bir sonucu olarak değerlendirir (Freud, 1917). Freud, intiharın, bireyin kendini suçlama ve öfke duygularını kendi üzerinde yönlendirmesi olduğunu belirtir (Freud, 1917).
• Kişilerarası Psikolojik İntihar Kuramı
  Kişilerarası psikolojik intihar kuramı, intihar riskinin, kişinin sosyal ilişkilerinde yaşadığı kopukluklar ve yalnızlıkla ilişkili olduğunu savunur (Joiner, 2005). Bu kurama göre, sosyal destek eksikliği ve sosyal izolasyon intihar riskini artırabilir (Joiner et al., 2009). Kişiyi intihar düşüncesine (isteğine) iten faktörler şunlardır; engellenmiş aidiyet ve başkalarına yük olma algısı (Joiner, 2005).
  İntihar isteği, bu iki kişiler arası etkenin aynı anda var olmasının bir sonucu olarak ortaya çıkar. Fakat bu etkenler bir intihar girişimi için yeterli değildir. Joiner’a göre olması gereken diğer etken edinilmiş intihar yeterliliğidir. Bu görüşe göre, intihar isteği, engellenmiş aidiyet ve başkalarına yük olma algısı tarafından körüklenir. Eğer kişinin intihar etme yeterliliği varsa, intihar davranışı ölümcül olacaktır (Joiner, 2005; Van Orden ve diğerleri, 2010)
• Üç Aşamalı İntihar Kuramı
  İkinci nesil intihar kuramlarından biridir. Üç aşamalı intihar kuramı, intihar sürecini üç aşamada açıklar: (1) Tetikleyici olaylar, (2) Kriz hali, (3) İntihar eylemi (Maris, 1992). Bu model, bireylerin intihar davranışına nasıl yöneldiklerini anlamaya yardımcı olur (Maris, 1992).
• Değişken Yatkınlık Kuramı
  İkinci nesil intihar kuramlarından biridir. Değişken yatkınlık kuramı, intihar riskinin bireylerin kişisel özellikleri ve yaşam koşullarındaki değişkenlikle nasıl ilişkili olduğunu açıklar (Lester, 1990). Bu kurama göre, intihar riskini etkileyen değişkenler kişisel yatkınlık ve çevresel stres faktörleridir (Lester, 1990).
• Joiner’in İntihar Kuramı
  Joiner’in intihar kuramı, intiharın psikolojik bir arka planı olduğunu ileri sürer. Joiner, üç ana faktörün intihar riskini artırdığını öne sürmüştür: (1) Özgüllük yani bir bireyin kendine olan düşük değer duygusu, (2) Aşırı yüklenme yani bireyin yaşamındaki ağır stres faktörleri ve (3) Ayrımcılık (toplumdan veya sosyal çevreden dışlanma). Bu model, intihar düşüncelerinin ve eylemlerinin çok sayıda psikolojik faktörün bir araya gelmesiyle ortaya çıktığını savunur (Joiner, 2005).

2. Depresyon ve Diğer Bozukluklar

Depresyon, intiharın en güçlü psikolojik belirleyicilerinden biridir. Beck’in Kognitif Teorisi, depresyonun bireyin kendisi, dünyası ve geleceği hakkındaki olumsuz düşüncelerle ilişkili olduğunu belirtir. Beck’e göre, depresif bireyler kendilerini değersiz ve umutsuz hisseder, bu da intihar düşüncelerini tetikleyebilir (Beck, 1967). Depresyonun intihar riskini artırmasında, bireyin kendine olan negatif düşünceleri ve umutsuzluğu önemli bir rol oynar.

• Bipolar Bozukluk, diğer önemli bir psikolojik faktördür. Bipolar bozukluğu olan bireylerde, özellikle mani ve depresyon dönemleri arasında geçiş yaparken, intihar riski artabilir. Bu durum, genellikle duygusal dalgalanmalar ve yüksek stres seviyeleriyle ilişkilidir (Miklowitz, 2007). Beyinde gerçekleşen bir takım kimyasal değişiklikleri dürtüsel davranışları, bu da intihar davranışını etkileyebilir.
• Travma ve Psikolojik Yaralanmalar
  Travmatik deneyimler, normal herhangi bir olumsuz deneyimden farklı olarak ciddi yıkıcı etkileri olduğu için intihar riskini önemli ölçüde artırabilir. Yüksek travma etkileri, bireylerin psikolojik olarak etkilenmesine ve intihar düşüncelerinin ortaya çıkmasına neden olabilir. Özellikle çocukluk dönemindeki travmalar ve istismar, bireylerin kendilik değerini ve güven duygusunu zedeleyebilir (Herman, 1992).

Travma sonrası stres bozukluğu (PTSD) gibi psikolojik durumlar da intihar riskini artıran faktörler arasında yer alır (Herman, 1992). Bu durumlar da intihar düşünce ve davranışlarının zihinde daha kolay algılanmasına yol açarak riski arttırır.

• Borderline Kişilik Bozukluğu
  Kişilik bozukluklarının bir çoğu da intihar riskini etkileyebilir. Özellikle Borderline Kişilik Bozukluğu (BKP) olan bireylerde, intihar düşünceleri ve davranışları daha sık gözlemlenebilir. Yine bipolar bozukluk ya da depresyon gibi beyin kimyasalında değişiklikler meydana gelen bu bozuklukta dürtüsel davranışlar ön plandadır ve bu herhangi bir olumsuz sosyal ilişki deneyiminde bireyin kolaylıklar intihara yönelebilmesine sebep olur. BKP, bireylerin kendilik algısında ve ilişkilerinde istikrarsızlık yaşamasına neden olabilir, bu da intihar düşüncelerini tetikleyebilir (Linehan, 1993).
• Şizofrenik Bozukluklar
  Şizofrenik bozukluklar, intihar riskini önemli ölçüde artırabilir. Şizofreni hastalarının yaklaşık %10-13'ü intihar eder, bu da diğer psikiyatrik bozukluklara kıyasla yüksek bir oranı temsil eder (Siris, 2001). Psikotik belirtiler, özellikle sanrılar ve halüsinasyonlar, hastaların kendilerine zarar verme riskini artırabilir (Meltzer et al., 2003). Ayrıca, sosyoekonomik zorluklar ve sosyal izolasyon da bu riski tetikleyen faktörlerdir (Siris, 2001; Meltzer et al., 2003).

4. Sosyal Destek ve İzolasyon

Sosyal destek eksikliği ve sosyal izolasyon, intihar riskini önemli ölçüde artırabilir. Kişisel ve sosyal destek ağları, bireylerin stresle başa çıkma becerilerini geliştirmelerine yardımcı olur ve intihar riskini azaltabilir (Cohen & Wills, 1985). Sosyal izolasyon, bireylerin destek arayışlarını zorlaştırır ve yalnızlık duygusu, intihar düşüncelerini artırabilir (Joiner, 2005).

 

Sonuç ve Öneriler

Önleme ve korumaya yönelik öneriler diğer yazımızda ele alınmış olsa bile şunu belirtmeliyiz ki; İntihar, çok sayıda psikolojik ve sosyoekonomik faktörün etkileşimiyle ortaya çıkan karmaşık bir olgudur. Depresyon, travma, sosyal destek eksikliği ve kişilik bozuklukları gibi faktörler, intihar riskini önemli ölçüde artırabilir. Bu nedenle, intiharın söz konusu olduğu durumlarda bunu hafife almamalı önlenmesi ve müdahale stratejileri, bu faktörlerin dikkatlice değerlendirilmesin gerektirir.

Önerilen stratejiler arasında, psikolojik destek hizmetlerinin erişilebilirliğinin artırılması, travma tedavi programlarının güçlendirilmesi ve sosyal destek ağlarının genişletilmesi bulunmaktadır. Ayrıca, intihar riski taşıyan bireylerle empatik bir yaklaşım benimsemek ve destekleyici bir sosyal çevre oluşturmak, bu riskin azaltılmasına yardımcı olabilir.

Yakınlarınızdan herhangi birinde ya da kendinizde böyle bir bulguya rastlarsanız lütfen öncelikli olarak en yakın sağlık kuruluşuna daha sonrasında ise Loftania Danışmanlık Birimine ulaşım sağlayabilirsiniz. Unutmayın bu yolculukta tek başınıza olmak zorunda değilsiniz !

 

Kaynakça

• American Psychological Association. (2020). Understanding Suicide. Retrieved from https://www.apa.org 
• Beck, A. T. (1967). Depression: Clinical, Experimental, and Theoretical Aspects. Harper & Row.
• Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310-357.
• Durkheim, É. (1897). Le Suicide. Alcan.
• Eskin, B. (2022). Yetişkinlerde kişilerarası psikolojik intihar kuramı bağlamında sorun çözme becerisinin kesitsel incelemesi (Master's thesis).
• Herman, J. L. (1992). Trauma and Recovery: The Aftermath of Violence - From Domestic Abuse to Political Terror. Basic Books.
• Joiner, T. (2005). Why People Die by Suicide. Harvard University Press.
• Linehan, M. M. (1993). Cognitive-Behavioral Treatment of Borderline Personality Disorder. Guilford Press.
• Miklowitz, D. J. (2007). Bipolar Disorder: A Family-Focused Treatment Approach. Guilford Press.
• Oxford English Dictionary. (2023). Suicide. Retrieved from https://www.oed.com
• World Health Organization. (2021). Suicide Prevention. Retrieved from https://www.who.int

 

A.Duygu Bekar / Uzmn Psk Danışman